Isimu

SINTAKSIA YA KISHAZI REJESHI KATIKA LUGHA YA KISWAHILI. Utangulizi; Sintaksia ya kishazi rejeshi ni moja kati ya maeneo ya sarufi ambayo yanatoa fursa nzuri ya kueleza jinsi nadharia ya sarufi-geuzi-zalishi inavyoweza kutoa maelezo toshelevu juu ya mchakato wa urejeshi katika lugha ya Kiswahili. Kwanza ni vema itambulike kwamba kishazi rejeshi ni kishazi tegemezi ambacho hukumusha kirainomino ambacho tayari ni kijenzi ndani ya kishazi kikuu. Kwa mujibu wa kanuni za sintaksia ya Kiswahili kirainomino kinaweza kujitokeza katika nafasi zifuatazo katika sentensi ya Kiswahili; KIIMA; Watoto waliimba mashairi jana.                Watoto walifundishwa vizuri jana. YAMBWA;  Watoto wanachuma maua bustanin...

Utangulizi Kazi hii imekusudia kufafanua kwa ufasaha tofauti za msingi kati ya isimujamii na sosiolojia ya lugha pamoja na kuelea jinsi isimu na isimujamii zinavyokamilishana katika malengo yake. Hivyo, kazi hii itakuwa na sehemu nne, ambapo sehemu ya kwanza itaeleza maana ya isimu, maana ya sosiolojia ya lugha na kisha maana ya isimujamii. Kisha sehemu ya pili itaelezea kuhusu tofauti kati ya isimujamii na sosiolojia ya lugha. Sehemu ya tatu itahusu malengo ya isimu na isimujamii na kuelezea namna taaluma hizo zinavyokamilishana kimalengo. Ndipo sehemu ya nne ni hitimisho litalohusu majumuisho. Maana ya Isimu isimu ni sayansi ya lugha (Crystal, 2008:283). Mekacha (2011:11) anasema, Isimu ni taaluma inayojishughulisha na utafiti, ufafanuzi na uchambuzi wa lugha. Taaluma hii h...

Karibu katika makala haya ambayo tunajadili kuhusu maana ya maana pamoja na aina zake. MAANA YA MAANA (Maana ni nini?) Maana ya maana ni dhana iliyoshughulikiwa kwa mtazamo tofauti na wanazuoni tofauti. Habwe na Karanja (2007: 205) wanasema “dhana ya maana ni ya kidhahania kwa sababu haina muundo thabiti…. Maana kwa hiyo ni dhana tata ambayo si rahisi kueleweka kwa uwazi” Kamusi ya Oxford Advanced Learner’s (2010:920) imefasili maana ya maana kuwa ni kitu au wazo ambalo ishara, neno ama sauti huwakilisha. Ullman (1977:54) anamnukuu Profesa Firth kuwa ili kuweza kuwa na maana ni lazima kuwe na uhusiano wa kimazingira kati ya fonetiki, leksikografia na matumizi sahihi ya maneno. Leech (1981:2) anawaonesha wanazuoni Ogden na Richards kuwa wao waliorodhesha maana za maana takr...

MAANA YA KAMUSI Leech (1981:204) anasema, kamusi ni ghala la ukweli wote unaohusu lugha. Kamusi ya Concise Oxford for Current English inasema, Kamusi ni kitabu kinachohusu neno mojamoja la lugha kwa ajili ya kuonesha tahajia, matamshi, maana na matumizi, usawe, vinyambuo na historia au kwa kiasi fulani baadhi ya ukweli unaofaa kama rejeo la maneno yaliyopangwa kwa namna inayoeleweka. (Zugsta 1971:197) anamnukuu Beng kuwa kamusi ni mpangilio wa mfumo wa orodha ya maumbo yanayohusiana kiisimu yaliyokusanywa kutoka katika matamshi ya wazungumzaji na kupewa maoni ya mwandishi kwa namna ambayo msomaji mwenye sifa aweza kuelewa maana ya kila umbo na kuelekezwa taarifa zote zinazohusiana na matumizi ya umbo hilo katika jamii. Kamusi ya Kiswahili Sanifu (2004) inasema kamusi ni kitabu...

Dhana ya Mzizi Karibu tena katika makala yetu ya sarufi ya Kiswahili sanifu. Katika makala haya tutajadili kuhusu dhana ya mzizi. Ambapo maana ya mzizi na aina za mzizi zitajadiliwa. Nini maana ya mzizi? Mzizi una maanisha nini? Mzizi ni nini? Mzizi ni sehemu ya neno ambayo haiwezi kuchanganuliwa zaidi bila kupoteza uamilifu wake. Kuchanganuliwa kunamaanisha kuondoa viambishi. Kwa hiyo ili tuweze kupata mzizi wa neno, tunapaswa kuondoa viambishi vyote ambavyo vyaweza kuwa awali, kati au tamati, kisha sehemu inayobaki ndiyo huitwa mzizi wa neno. Tazama mfano ufuatao; Kula > ku + l + aMlo > m + l + oMlaji > m + l + a + jiUlaji > u + l + a + ji Katika mfano huo tunaona sehemu ya neno ambayo haibadiliki ni "l". Hivyo basi huo ndiyo mzizi wa maneno; kula, mlo, m...

Karibu tena katika mwendelezo wa makala za sarufi ya Kiswahili. Leo tutajadili kuhusu maana ya lugha na sifa zake. Kwa ujumla binadamu wote huwasiliana kwa kutumia lugha iwe ya ishara, ya mazungumzo au ya maandishi. Katika maisha ya kila siku, mwanadamu lazima atumie lugha katika kujenga jamii, kuibomoa, kuafikiana, kufarakana, kujenga uadui, kujenga uhusiano mwema, kufanya ibada n.k. Cha ajabu ni kwamba binadamu hata akiwa amelala hutumia lugha akiwa ndotoni, akihoji na kusikiliza hoja. Kwa mantiki hiyo, lugha ni chombo muhimu sana katika maisha ya mwanadamu. Lugha ni nini? Wanaisimu hukubaliana kuwa lugha ni mfumo wa sauti za nasibu zilizobeba maana na zilizochaguliwa na jamii fulani ili zitumike kwa makusudi ya kupashana habari au kuwasiliana. Hata hivyo, katika fasili hii tunaona k...

Karibu kwenye makala zetu za sarufi ya Kiswahili Sanifu. Katika makala ya leo tutajadili kuhusu kihusishi kama aina mojawapo ya maneno. Aina hii ya neno ni miongoni mwa aina kuu za maneno zinazojenga aina za virai. Aina zingine ni nomino, vitenzi, vivumishi na vielezi. Vihusishi ni aina ya neno ambayo inaonesha uhusiani uliopo baina ya neno moja na neno jingine katika tungo. Vihusishi vinaweza kuonesha umahali, utumizi, sababu, sehemu ya kitu kizima, ulinganifu au umiliki. Tazama mifano ifuatayo inayoonesha vihusishi. Juma ameenda kwa baba yake.Siwezi kula kwa kijiko hicho.Siku hiyo, baba alicheza na watoto wake.Alifeli kwa sababu yake.Walifungana mbili kwa tatu.Alichukua mbili ya tatu ya chungwa hilo.Waliongea kuhusu mashamba.Alifafanua kwa mujibu wa sheria.Walikuja kutoka Mbeya.Al...

Karibu tena katika mwendelezo wetu wa kujadili mada za sarufi ya Kiswahili Sanifu. Katika makala ya leo tutajadili kuhusu vihisishi au viingizi kama aina mojawapo ya maneno. Karibu sana. Kihisishi ni aina neno ambalo huonesha mguso wa ndani wa mzunguzaji kuhusu jambo alilolisikia au aliloliona. Vihusishi huweza kuonesha hisia au mguso wa woga, kushangaa, kuumia, kufurahi, kusononeka au uridhika. Sehemu nyingine kihisishi kimepewa jina la viingizi. Kwa maana hiyo, viingizi ni kisawe cha neno kihisishi. Pamoja na hayo, mifano ifuatayo inaonesha vihisishi; Alaaah! kumbe alishafia.Waoooo! tumefanikiwaa!Mama weee! nusura agongwe.Daah! kumbe ni yeye?Oyeee! sisi ni sisi. Kutokana na mifano hapo juu, maneno yaliyoandikwa kwa herufi mlalo ni vihisishi.

Karibu tena katika mwendelezo wa makala zetu za sarufi ya Kiswahili. Leo tunajadili kuhusu nini maana ya kiwakilishi? au kiwakilishi ni nini? aina za viwakilishi na tabia za viwakilishi. Kiwakilishi ni aina ya neno ambalo husimama badala ya nomino. Hii inamaanisha kuwa kiwakilishi husimama mahala ambapo nomino ingepaswa kusimama. Viwakilishi ni kama vile; huyu, yule, wewe, mimi, wao, sisi, ninyi, wale, kile n. k. Aina za Viwakilishi Kiwakilishi kioneshiKiwakilishi kiuliziKiwakilishi nafsiKiwakilishi rejeshiKiwakilishi cha idadiKiwakilishi kimilikishiKiwakilishi sifa Kiwakilishi Kioneshi Hiki ni kiwakilishi ambacho huonesha mahala kitu kilipo. Tazama mifano hapo chini. Kile kimeozaHawa ni wanafunzi wangu.Yule alimaliza chuo mwaka jana. Kutokana na mfano hapo juu, manen...

Karibu tena katika mwendelezo wa makala zetu za sarufi ya Kiswahili. Leo tutajadili kuhusu aina nyingine ya neno ambayo ni viunganishi vya Kiswahili Sanifu. Viunganishi ni maneno ambayo huweka pamoja vipashio vingine vyenye hadhi sawa. Vipashio hivyo ni kama vile neno na neno, kirai na kirai, kishazi na kishazi au sentensi na sentensi nyingine. Tazama mifano hapo chini kuhusu viunganishi. Mariam na Musa ni ndugu wa damu.Baba analima wakati mama anaandaa chakula cha jioni.Mtoto aliyevunjika mguu, amepelekwa hospitalini.Sikujisikia njaa wala uchovu.Alichukua viatu vyangu ingawa nilimkataza.Tanzania ni nchi ya Afrika Mashariki ilhali Sudani ni nchi ya Afrika ya Kati. Maneno yaliyoandikwa kwa herufi mlalo ni viunganishi. Katika mfano wa tatu hapo juu, tunaona kuwa sentensi imeunganis...